हजारो शेतकऱ्यांची महानगरांकडे धाव, तीन दशकांतील सर्वात मोठे स्थलांतर
संतोष डुकरे
पुणे - पिक नाही, पाणी नाही, काम नाही, मजूरी नाही... मग गावात राहून जगायचं तरी कसं. घरदार तर सावरायलाच हवं. नुसत्या आशेवर तरी किती दिवस काढणार. या स्थितीत एकमेव उपाय म्हणून राज्यातील हजारो दुष्काळग्रस्त शेतकऱ्यांनी पुणे, मुंबई, औरंगाबाद, नागपूर, सुरत आदी महानगरांची वाट धरली आहे. गेल्या तीन महिन्यात एवट्या पुणे शहरात सुमारे एक लाखाहून अधिक शेतकरी पडेल ते काम करून कुटुंब जगविण्यासाठी दाखल झाले आहेत. निसर्गाच्या घाल्यात अत्यंत हालाकीच्या स्थितीत कुणाच्याही मदतीविना संसाराचा गाडा सावरण्यासाठी त्यांचा एकहाती संघर्ष सुरु आहे.
मराठवाड्यातील सर्व जिल्ह्यांबरोबरच खानदेश व पश्चिम विदर्भातूनही दुष्काळग्रस्त शेतकऱ्यांचा लोट शहरांच्या दिशेने सुरु आहे. पावसाळ्यात पावसाने दगा दिल्याने खरीपाची पिके हातची गेली, रब्बीची पेरणीही होऊ शकली नाही. प्यायलाही पाणी नाही अशी या सर्व ग्रामस्थांची समान स्थिती आहे. या गावांची शेतीकेंद्रीत असलेली सर्व अर्थव्यवस्थाच ठप्प झाल्याने रोजगार पूर्णतः संपून शेतकऱ्यांवर शेती, घरदार सोडून कुटुंब जगवण्यासाठी शहर गाठण्याची आपत्ती ओढावली आहे. दिवाळीनंतर नोव्हेंबर व डिसेंबर या दोन महिन्यात प्रचंड प्रमाणात स्थलांतर झाले. जानेवारीपासून हे प्रमाण कमी झाले असले तरी अद्यापही हा ओघ सुरुच आहे.
पुण्यात कात्रज, हडपसर, संगमवाडी, शिवाजीनगर, निगडी, पिंपरी, चिंचवड, भोसरी, मोशी, चाकण या भागात मोठ्या संख्येने स्थलांतरीत दाखल झाले आहेत. खासगी बस वाहतूकदारांच्या अंदाजानुसार गेल्या तीन महिन्यात खासगी बस, एस.टी., रेल्वे आदी मार्गांनी सुमारे दोन लाखाहून अधिक दुष्काळग्रस्त पुणे व लगतच्या भागात रोजगारासाठी दाखल झाले आहेत. यातील बहुतेक जण अकुशल व अल्पशिक्षित असून पुण्यातील मजुर, नातेवाईक, ठेकेदार यांच्या ओखळीवर कामाच्या आशेने आले अाहेत. सध्या पुणे परिसरात बांधकाम व्यवसायात मंदीचे चित्र आहे. अनेक ठिकाणी बांधकामे बंद आहेत. यामुळे एरवी सहजपणे मिळणाऱ्या रोजगार व रहाण्याच्या सोईसाठी पुण्याच्या विविध उपनगरांमध्ये शोधाशोध करावी लागत आहे. कंपन्यांमध्ये हेल्पर, साफसफाई, आचाऱ्यांकडे, हॉटेलमध्ये वाढप्या अशी मिळेल ती कामे करुन महिना चार पाच हजार रुपये मिळतात, अशी स्थिती आहे.
- उच्चभ्रू प्रवाशांना दुष्काळग्रस्तांचे अजिर्ण
बुलडाण्याहून पुण्याला बसणे येण्यास एका व्यक्तीला ६०० ते ८०० रुपये भाडे आहे. पण ते परवडत नाही म्हणून वाहनचालकांना गयावया करुन १५०-२०० रुपये देवून दोघांच्या जागेवर चार-सहा जण दाटीवाटीत बसून येतात. मात्र या दुष्काळग्रस्त प्रवाशांचा तथाकथीत उच्चभ्रू प्रवाशांना त्रास होतो. अनेकजण त्यांना गाडीत घेवू नका म्हणून भांडतात. त्यातूनही घेतलेच तर चोरीचा आळ घेतात. काही वेळा तर भरपाईही वसुल करतात. पुण्यात पोचल्यावर पहिला सामना रिक्षाचालकांचा करावा लागतो. अव्वाच्या सव्वा भाडे मागणे, दिशाभूल करण्यापासून तर लघुशंका या किंवा त्या बाजूला का केली यावरुनच्या शिव्या धमक्यांपर्यंत अनेक बाबींचा गपगुमान सामना करावा लागतोय. दुष्काळग्रस्त शेतकऱ्यांच्या मदतीसाठी महानगरांमध्ये कोणतीही यंत्रणा कार्यरत नसल्याने या हाल अपेष्ठांमध्ये अधिकच भर पडत आहे.
- फसवणूकीचेही प्रकार
दुष्काळग्रस्त, त्यात पुन्हा गरजवंत, पडेल ते काम करायला तयार... शेतकऱ्यांच्या या असहाय परिस्थितीचा फायदा घेत त्यांची फसवणूक करण्याचेही प्रकार पुण्यात कमी अधिक प्रमाणात घडत आहेत. कामाची हमी, पगाराची बोली करुन कामावर नेले जाते, मात्र प्रत्यक्षात पगार देताना कमी पैसे हातावर टेकवत. कुठलाच आधार नाही, भांडून तरी काय होणार. फसवणूक झाली तरी शेवटी गपगुमान मिळेल ती मजूरी घेवून दुसरं काम बघावं लागतंय, अशी माहिती बांधकाम मजूर म्हणून काम करत असलेल्या दुष्काळग्रस्त शेतकऱ्यांनी दिली.
---------------------
- कोट
गावाकडं जगूच शकत नाही
‘‘आम्ही १३ जण आलोय पुण्यात. पहिल्यांदाच घर सोडलंय. एकाच्या वळखीनं भोसरीत वाढप्याचं काम करायचंय. नसतो आलो तर आई बाप पोरं उपाशी मरतील. गावाकडं जगूच शकत नाही. गाड्याच्या गाड्या भरुन लोक येताहेत. दरेक गावातून कमीत कमी शे दोनशे लोकांनी गाव सोडलय. घरी फक्त म्हतारी माणसं आणि त्यांचं तुकडा पाण्याचं पहायला एखादं तरणं माणूस एवढंच उरलंय’’
सचिन जाधव, गजानन आडे, विनोद राठोड, निलेश राठोड (सर्वजण मु.पो.राजगड, ता. मेहकर, जि. बुलडाणा)
-----
‘मी मुखेडमधील अंबुलगा गावचा. दहा वर्षापुर्वी पुण्यात आलो. झाडलोटीपासूनची कामं केली. आता थोडी बरी स्थिती आहे. नांदेड, हिंगोली, लोहा, परळी वैजनाथ, आंबेजोगाई, कारंजा लाड, जळगाव, भुसावळ या भागातून यंदा कधी नव्हती एवढी लाट आहे. मध्य प्रदेशातूनही नागपूरमार्गे लोक येताहेत. परत कोणी जात नाही.’’
- रामा गुळवे, खुराणा ट्रॅव्हल्स
--------------------
संतोष डुकरे
पुणे - पिक नाही, पाणी नाही, काम नाही, मजूरी नाही... मग गावात राहून जगायचं तरी कसं. घरदार तर सावरायलाच हवं. नुसत्या आशेवर तरी किती दिवस काढणार. या स्थितीत एकमेव उपाय म्हणून राज्यातील हजारो दुष्काळग्रस्त शेतकऱ्यांनी पुणे, मुंबई, औरंगाबाद, नागपूर, सुरत आदी महानगरांची वाट धरली आहे. गेल्या तीन महिन्यात एवट्या पुणे शहरात सुमारे एक लाखाहून अधिक शेतकरी पडेल ते काम करून कुटुंब जगविण्यासाठी दाखल झाले आहेत. निसर्गाच्या घाल्यात अत्यंत हालाकीच्या स्थितीत कुणाच्याही मदतीविना संसाराचा गाडा सावरण्यासाठी त्यांचा एकहाती संघर्ष सुरु आहे.
मराठवाड्यातील सर्व जिल्ह्यांबरोबरच खानदेश व पश्चिम विदर्भातूनही दुष्काळग्रस्त शेतकऱ्यांचा लोट शहरांच्या दिशेने सुरु आहे. पावसाळ्यात पावसाने दगा दिल्याने खरीपाची पिके हातची गेली, रब्बीची पेरणीही होऊ शकली नाही. प्यायलाही पाणी नाही अशी या सर्व ग्रामस्थांची समान स्थिती आहे. या गावांची शेतीकेंद्रीत असलेली सर्व अर्थव्यवस्थाच ठप्प झाल्याने रोजगार पूर्णतः संपून शेतकऱ्यांवर शेती, घरदार सोडून कुटुंब जगवण्यासाठी शहर गाठण्याची आपत्ती ओढावली आहे. दिवाळीनंतर नोव्हेंबर व डिसेंबर या दोन महिन्यात प्रचंड प्रमाणात स्थलांतर झाले. जानेवारीपासून हे प्रमाण कमी झाले असले तरी अद्यापही हा ओघ सुरुच आहे.
पुण्यात कात्रज, हडपसर, संगमवाडी, शिवाजीनगर, निगडी, पिंपरी, चिंचवड, भोसरी, मोशी, चाकण या भागात मोठ्या संख्येने स्थलांतरीत दाखल झाले आहेत. खासगी बस वाहतूकदारांच्या अंदाजानुसार गेल्या तीन महिन्यात खासगी बस, एस.टी., रेल्वे आदी मार्गांनी सुमारे दोन लाखाहून अधिक दुष्काळग्रस्त पुणे व लगतच्या भागात रोजगारासाठी दाखल झाले आहेत. यातील बहुतेक जण अकुशल व अल्पशिक्षित असून पुण्यातील मजुर, नातेवाईक, ठेकेदार यांच्या ओखळीवर कामाच्या आशेने आले अाहेत. सध्या पुणे परिसरात बांधकाम व्यवसायात मंदीचे चित्र आहे. अनेक ठिकाणी बांधकामे बंद आहेत. यामुळे एरवी सहजपणे मिळणाऱ्या रोजगार व रहाण्याच्या सोईसाठी पुण्याच्या विविध उपनगरांमध्ये शोधाशोध करावी लागत आहे. कंपन्यांमध्ये हेल्पर, साफसफाई, आचाऱ्यांकडे, हॉटेलमध्ये वाढप्या अशी मिळेल ती कामे करुन महिना चार पाच हजार रुपये मिळतात, अशी स्थिती आहे.
- उच्चभ्रू प्रवाशांना दुष्काळग्रस्तांचे अजिर्ण
बुलडाण्याहून पुण्याला बसणे येण्यास एका व्यक्तीला ६०० ते ८०० रुपये भाडे आहे. पण ते परवडत नाही म्हणून वाहनचालकांना गयावया करुन १५०-२०० रुपये देवून दोघांच्या जागेवर चार-सहा जण दाटीवाटीत बसून येतात. मात्र या दुष्काळग्रस्त प्रवाशांचा तथाकथीत उच्चभ्रू प्रवाशांना त्रास होतो. अनेकजण त्यांना गाडीत घेवू नका म्हणून भांडतात. त्यातूनही घेतलेच तर चोरीचा आळ घेतात. काही वेळा तर भरपाईही वसुल करतात. पुण्यात पोचल्यावर पहिला सामना रिक्षाचालकांचा करावा लागतो. अव्वाच्या सव्वा भाडे मागणे, दिशाभूल करण्यापासून तर लघुशंका या किंवा त्या बाजूला का केली यावरुनच्या शिव्या धमक्यांपर्यंत अनेक बाबींचा गपगुमान सामना करावा लागतोय. दुष्काळग्रस्त शेतकऱ्यांच्या मदतीसाठी महानगरांमध्ये कोणतीही यंत्रणा कार्यरत नसल्याने या हाल अपेष्ठांमध्ये अधिकच भर पडत आहे.
- फसवणूकीचेही प्रकार
दुष्काळग्रस्त, त्यात पुन्हा गरजवंत, पडेल ते काम करायला तयार... शेतकऱ्यांच्या या असहाय परिस्थितीचा फायदा घेत त्यांची फसवणूक करण्याचेही प्रकार पुण्यात कमी अधिक प्रमाणात घडत आहेत. कामाची हमी, पगाराची बोली करुन कामावर नेले जाते, मात्र प्रत्यक्षात पगार देताना कमी पैसे हातावर टेकवत. कुठलाच आधार नाही, भांडून तरी काय होणार. फसवणूक झाली तरी शेवटी गपगुमान मिळेल ती मजूरी घेवून दुसरं काम बघावं लागतंय, अशी माहिती बांधकाम मजूर म्हणून काम करत असलेल्या दुष्काळग्रस्त शेतकऱ्यांनी दिली.
---------------------
- कोट
गावाकडं जगूच शकत नाही
‘‘आम्ही १३ जण आलोय पुण्यात. पहिल्यांदाच घर सोडलंय. एकाच्या वळखीनं भोसरीत वाढप्याचं काम करायचंय. नसतो आलो तर आई बाप पोरं उपाशी मरतील. गावाकडं जगूच शकत नाही. गाड्याच्या गाड्या भरुन लोक येताहेत. दरेक गावातून कमीत कमी शे दोनशे लोकांनी गाव सोडलय. घरी फक्त म्हतारी माणसं आणि त्यांचं तुकडा पाण्याचं पहायला एखादं तरणं माणूस एवढंच उरलंय’’
सचिन जाधव, गजानन आडे, विनोद राठोड, निलेश राठोड (सर्वजण मु.पो.राजगड, ता. मेहकर, जि. बुलडाणा)
-----
‘मी मुखेडमधील अंबुलगा गावचा. दहा वर्षापुर्वी पुण्यात आलो. झाडलोटीपासूनची कामं केली. आता थोडी बरी स्थिती आहे. नांदेड, हिंगोली, लोहा, परळी वैजनाथ, आंबेजोगाई, कारंजा लाड, जळगाव, भुसावळ या भागातून यंदा कधी नव्हती एवढी लाट आहे. मध्य प्रदेशातूनही नागपूरमार्गे लोक येताहेत. परत कोणी जात नाही.’’
- रामा गुळवे, खुराणा ट्रॅव्हल्स
--------------------
No comments:
Post a Comment