सुक्ष्म अन्नद्रव्यांअभावी पशुधन विकासाला ब्रेक !

कॅल्शियम, सोडीयमची सर्वाधिक गरज; माफसूच्या जिल्हानिहाय शिफारस


*चौकट
- आता प्रत्येक जिल्ह्याला वेगळे "मिश्रण'
माफसूने दिलेल्या अहवालानुसार राज्यातील पशुधनाच्या विकासासाठी जिल्हानिहाय गरजेप्रमाणे सुक्ष्म खनिजद्रव्यांचे मिश्रण तयार करुन त्याचा पुरवठा शासकीय योजनांमधून करण्याचा निर्णय पशुसंवर्धन विभागाने नुकताच घेतला आहे. याबाबतचे परिपत्रक पशुसंवर्धन आयुक्तांमार्फत संबंधीत सर्व यंत्रणांना पाठविण्यात आले आहे. शासकीय प्रयोगशाळांमार्फत या मिश्रणाच्या गुणवत्तेचे निकष काटेकोरपणे पाळण्याचे आदेश देण्यात आले आहेत.

पुणे (प्रतिनिधी) ः राज्यातील सर्व जिल्ह्यांत शेतकऱ्यांकडील पशुधनात सर्वाधिक कमतरता कॅल्शियम, सोडीयम व मॅग्नेशियमची असल्याचे महाराष्ट्र पशु व मत्स्य विज्ञान विद्यापीठाने (माफसू) केलेल्या अभ्यासातून स्पष्ट झाले आहे. माती, चारा व जनावरांच्या शरीरातील क्षारद्रव्ये व खनिजद्रव्यांच्या कमतरतांचा अभ्यास करुन पशुधन विकास व गुणवत्तावाढीसाठी खनिजद्रव्ये मिश्रणातील घटकांचे जिल्हानिहाय प्रमाण माफसूमार्फत निश्‍चित करण्यात आले आहे. या प्रमाणानुसारच सर्व जिल्ह्यांत खनिजद्रव्ये पुरवठा करण्याचे आदेश पशुसंवर्धन विभागाने नुकतेच दिले आहेत.

राज्यातील पशुधनासाठी आवश्‍यक क्षारद्रव्ये व सुक्ष्म अन्नद्रव्यांच्या कमतरतेची माहीती तयार करण्याची योजना राज्य शासनाने माफसूकडे दिली होती. माफसूच्या संशोधन केंद्र व महाविद्यालयांमार्फत 2007-08 ते 2012-13 या कालावधीत या योजनेअंतर्गत सर्व जिल्ह्यातील माती, चारा व जनावरांच्या रक्ताचे नमुने तपासून क्षारद्रव्ये व खनिजद्रव्यांची कमतरता निश्‍चित करण्यात आली. या कमतरतांचा व त्या अनुषंगाने जिल्हानिहाय आवश्‍यक क्षारद्रव्य मिश्रणातील घटकांच्या प्रमाणांचा अहवाल माफसूमार्फत शासनास सादर करण्यात आला. प्रत्येक जिल्ह्यात पशुधनाच्या आहारात समाविष्ठ करण्यासाठीच्या खनिज मिश्रणांमध्ये नेमके कोणते घटक किती प्रमाणात असावेत याबाबतची शिफारस या अहवालात करण्यात आली आहे.

माफसूच्या शिफारशींनुसार खनिज मिश्रणातील घटक मुलद्रव्य व त्याचे प्रमाण हे जिल्हानिहाय वेगवेगळे असल्याने राज्यस्तरावर भावबंद दर करार करणे शक्‍य होणार नाही. यामुळे आत्तापर्यंतची राज्यस्तरावरुन खनिज द्रव्य खरेदीची पद्धत बंद करुन जिल्हास्तरावरुन जिल्हा विशेष खनिज मिश्रण खरेदी करण्याचा निर्णय शासनाने घेतला आहे. यानुसार यापुढे जिल्ह्यासाठी विविध योजनेअंतर्गत खनिज मिश्रणे खरेदी करताना संबंधित जिल्हयासाठी शिफारस केलेले खनिज मिश्रण खरेदी करणे व खरेदी करण्यात आलेल्या खनिज मिश्रणाची गुणवत्ता उत्कृष्ट राहील याची दक्षता घेणे बंधनकारक आहे. याबरोबरच खरेदी करण्यात आलेल्या खनिज मिश्रणांची तपासणी शासन मान्यता प्राप्त प्रयोगशाळेकडून करण्यात यावी, असेही पशुसंवर्धन आयुक्तालयामार्फत सर्व जिल्ह्यांना कळविण्यात आलेले आहे.

- चार मुलद्रव्यांची मुख्य कमतरता
माफसूच्या निष्कर्षानुसार कॅल्शियम, फॉस्परस, सोडीयम या तीन खनिजद्रव्यांची पशुधनामध्ये राज्यात सर्वत्रच मोठी कमतरता आहे. याशिवाय कोकणातील चारही जिल्हे, लातूर, उस्मानाबाद, धुळे व नांदेड जिल्ह्यांमध्ये मॅग्नेशियमचीही उल्लेखनिय कमतरता आढळून आली आहे. उर्वरीत मुलद्रव्यांची राज्यात सर्वत्रच समप्रमाणा कमतरता असल्याचे चित्र अहवालावरुन दिसते. फेरस, मॅंगेनिज, झिंक, कॉपर, कोबाल्ट, आयोडिन, लेड, अर्सेनिक, फ्लोरिन यांची राज्यात बहुतेक ठिकाणी सारख्याच प्रमाणात शिफारस करण्यात आली आहे. मिश्रणातील टोटल ऍश, ऍसिड इन्सॉल्युबल ऍश यांचेही प्रमाण राज्यभर सारख्याच प्रमाणात निश्‍चित करण्यात आले आहे.

- तळकोकण, नगर, लातूरात चढ उतार
उर्वरीत महाराष्ट्राच्या तुलनेत रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, नगर, लातूर, उस्मानाबाद जिल्ह्यात पशुधनाच्या प्रमुख पोषणमुल्यांच्या प्रमाणात मोठ्या प्रमाणात चढ-उतार (व्हेरिएशन) आढळून आले आहेत. सिंधुदुर्गात कॅल्शियमचे प्रमाण सर्वाधिक 25.77 टक्के, रायगडमध्ये 25.50 टक्के तर लातूरमध्ये 22.84 टक्के शिफारस करण्यात आले आहे. या जिल्ह्यांमधील फॉस्फरस व सोडीयम या पोषणद्रव्यांची शिफारसही उर्वरीत जिल्ह्यांपेक्षा जास्त असल्याचे चित्र आहे.
-----------------