प्रविण लांडगे, वडगाव आनंद, जुन्नर - मुक्त गोठा दुग्धोत्पादन यशोगाथा

मुक्त गोठा पद्धतीतून
यशस्वी दुग्धव्यवसाय
----------
संतोष डुकरे
----------
चांगली पात्रता व नोकरीच्या संधी उपलब्ध असतानाही पिढीजात शेती व्यवसायात झोकून देणारे तरुण तसे विरळच. वडगाव कांदळी (ता. जुन्नर, पुणे) येथील प्रविण लांडगे हा असाच एक अल्पभुधारक कुटुंबातील हुरहुन्नरी तरुण. आयटीआय झाल्यानंतर नोकरीच्या मागे न लागता त्याने कुटुंबाचे हित लक्षात घेवून शेती व दुग्धव्यवसायातच करिअर घडविण्याचा निर्णय घेतला. हा निर्णय सर्वोत्तम होता हे त्यांने गेल्या काही वर्षातील नेत्रदिपक प्रगतीने सिद्ध करुन दाखविले आहे.
----------
प्रविण लांडगेंचे कुटुंब हे चार चौघांसारखेच अल्पभुधारक शेतकरी कुटुंब. अवघी चार एकर शेती. वडील बबन लांडगे कोकणात रायगड जिल्ह्यात नोकरीला. यामुळे शेतीवर प्रविण व त्याची आई सौ. कमल ही दोनच माणसं. त्यातही प्रविण शाळा, कॉलेजमध्ये. यामुळे एकटी बाई शेतीचा गाडा ओढत होती. शेतीला आसरा म्हणून दोन जर्सी गाई कायम असायच्या. पण त्या कमी दुधाच्या व हलक्‍या गुणवत्तेच्या. या गाईंच्या जोरावर प्रविण व त्याच्या दोन बहिणींचे शिक्षण झाले. दोन्ही बहिणींची लग्ने झाली. अवघी चार एकर पारंपरिक पद्धतीची शेतीत व दुग्धव्यवसायातही मर्यादा होत्या. पण पर्याय नसल्याने कमलबाईंनी एक खांबी तंबूप्रमाणे सर्व डालोरा सांभाळून धरलेला.

दरम्यान, प्रविण 10 वीनंतर आयटीआयला गेला. वायरमन ट्रेड घेऊन त्याने शिक्षण पूर्ण केले. नोकरीच्या संधी होत्या. पण वडील कोकणात आणि गावी आई शेतीवर एकटी. त्यात आपणही नोकरीसाठी घरदार शेती सोडून जायचं हे त्रांगडं प्रविणला पटेना. शेवटी त्याने वडीलांच्या सल्ल्याने शिक्षण संपल्याबरोबर शेतीवर यायचा निर्णय घेतला. याचा सर्वाधिक आनंद आईला झाला. कारण तिच्या दोन हाताला आता चार हाताचं, सहा हाताचं बळ येणार होतं.

ठरल्याप्रमाणे 2001 साली प्रविण शेतीवर आला. पारंपरिक पद्धतीने भाजीपाला पिकं घेऊ लागला. परंतु शेतीत विशेष काही बरकत नव्हती. जेमतेम चाललेलं. घरच्या दोन गाईंमध्येही राम नव्हता. नवीन काय करायचं या गणगणीत असतानाच गावाच्या शासकीय पशुवैद्यकीय दवाखान्यातील पशुवैद्यकीय अधिकारी डॉ. बी. के. फापाळे यांचा परिचय झाला आणि त्याच्या आयुष्याला कलाटणी मिळाली.

डॉक्‍टरांनी प्रविणला व्यवसायिक पद्धतीने दुग्धोत्पादनासाठी प्रोत्साहन दिले. डॉक्‍टरांवर डोळे झाकून विश्‍वास ठेवून प्रविणने 2007 साली 25 हजार रुपयांची एक एचएफ गाई विकत घेतली आणि दुग्धव्यवसायाचा श्रीगणेशा केला. पुढच्या वर्षी (2008) वडीलांनी त्याला आणखी एक गाई घेण्यासाठी 18 हजार रुपयांची मदत केली. मग या गाईंना होणाऱ्या कालवडी वाढवत वाढवत प्रविणने गाईंची संख्या नऊ पर्यंत वाढवली. या सर्व गाई दररोज 20-21 लिटर दुध देणाऱ्या व वार्षिक सरासरी वार्षिक 3100 लिटरच्या आहेत. घरच्या गाई तयार केल्याने भांडवली खर्चात मोठी बचत झाली.

प्रविण 2007 ते 2011 या काळात पारंपरिक पद्धतीने दुग्धोत्पादन करत होता. मात्र डॉक्‍टरांच्या मार्गदर्शनानुसार 2011 पासून त्याने मुक्त गोठा पद्धतीचा अवलंब केला. यासाठी घराशेजारी नवीन गोठा बांधला. रेडीमेड गव्हाण तयार केली व मुरुमाचे पिचींग करुन गाईंना मुक्त फिरण्यासाठी बेस तयार केला. त्याभोवती भक्कम कुंपन केले. मुक्त गोठा पद्धत अमलात आणल्यानंतर त्याने नऊ गाईंपासून 2011-12 मध्ये 24 हजार 185 लिटर तर 2012-13 मध्ये 28 हजार 444 लिटर दुध उत्पादन घेतले आहे.

पारंपरिक पद्धत सोडून मुक्त गोठा पद्धतीचा अवलंब केल्यानंतर गाईंच्या 365 दिवसांच्या सरासरी दुध उत्पादनात आठ लिटरवरुन 10 ते 11 लिटरपर्यंत वाढ झाली. गाईंच्या आरोग्यात सुधारणा होऊन त्या अधिक सुदृढ झाल्या. यामुळे पुर्वी औषधोपचारावर दर वर्षी प्रति गाई होणारा तीन हजार रुपये खर्च निम्म्याने कमी होऊन एक हजार 500 रुपयांवर आला. पारंपरीक गोठ्यात वर्षाचा बराचसा काळ कोंदट वातावरण असे. आता ही अडचण राहीली नाही. गोठा, सफाई यावरचे श्रम कमी झाले. मनुष्यबळावरील खर्चातही मोठी कपात झाली. गाई वेळच्या वेळेवर माजावर यायला लागल्या व ताबडतोप लागायला लागल्या. यामुळे भाकड काळ मर्यादीत राहून उत्पादकता वाढली. शिवाय कमी जागेत, कमी श्रमात अधिक उत्पादन घेणे शक्‍य झाले.

गेल्या वर्षी प्रविणने प्रत्येकी 45 व 46 हजाराच्या दोन गाई आणि यंदा अनुक्रमे 55 व 45 हजाराच्या आणखी दोन एचएफ गाई विकत आणल्या आहेत. सध्या त्याच्या मुक्त गोठ्यात एकूण 12 गाई आहेत. दुध काढण्यासाठी दोन मिल्किंग मशीन वापरली जातात. कासेत शेवटी शिल्लक राहणारे थोडे दुध हाताने काढले जाते. यामुळे प्रत्येक गाईला हाताची सवयही राहते आणि भविष्यात जर कधी मशिनला काही अडचण आली तर खोळंबा न होण्याची खात्री राहते. प्रत्येक गाईचे अतिशय काटेकोर दैनंदीन रेकॉर्ड प्रविणने ठेवले आहे. कोणी किती दुध दिले. किती चारा खाल्ला, याची विशिष्ट फॉरमॅटमध्ये सर्व माहीती उपलब्ध आहे. दुध मोजण्यासाठी इलेक्‍टॉनिक वजन काटा वापरतात. प्रविण व त्याची पत्नी सौ. कविता या सर्व नोंदी स्वतः लिहून ठेवतात.

प्रविण, त्याची आई व पत्नी ही तीन माणसं 12 गाई सांभाळतात. पहाटे पाच वाजता त्यांचा दिनक्रम सुरु होतो. सर्वप्रथम खुराक खावू घालणे मग दुध काढणे आणि त्यानंतर चारा देण्याचा कार्यक्रम होतो. सकाळी सात-साडेसात वाजेपर्यंत हा दिनक्रम उरकतो. यानंतर जनावरे मोकळी सोडली जातात ती थेट सायंकाळी साडेचार वाजेपर्यंत. साडेचारला त्यांना पुन्हा गव्हाणीला घेऊन खुराक, दुध आणि चारा हा उपक्रम पार पडतो. सायंकाळी सात-साडेसात वाजेपर्यंत हे सर्व उरकल्यानंतर जनावरे पुन्हा मोकळी सोडली जातात. गोठ्याला खेटूनच सुमारे दोन एकर क्षेत्रावर चारा पिके घेण्यात आली आहेत. बाकी कांमांच्या दरम्यान चारा कापणे, वाहून आणने, कुट्टी व खुराक तयार करण्याची कामेही उरकली जातात. बस्स एवढंच. दिवसाचे फक्त चार तास फक्त तीन माणसं काटेकोर काम करुन हा व्यवसाय सांभाळतात.

चार एकर शेतीपैकी दोन एकरवर ऊस आहे. उर्वरीत दोन एकरपैकी सुमारे 20 गुंठ्यावर गजराज चारा गवत आहे. यामध्ये यशवंत (4 गुंठे), जयवंत (5 गुंठे) व डीएचएन 6 (10 गुंठे) या गवतांचा समावेश आहे. प्रत्येकी सुमारे अर्धा एकर क्षेत्रावर लसूण घास व कडवळाचे तर सुमारे 10 गुंठे क्षेत्रावर मका पिकाचे चाऱ्यासाठी उत्पादन घेतले जाते. हा चारा कापण्यासाठी यंत्राचा वापर केला जातो. वाहून आणण्यासाठी प्रविणने मोटरसायकलच्या चाकांचा गाडा तयार करुन घेतला असून तो मोटरसायकलला जोडून चारा गोठ्यापर्यंत वाहून आणला जातो. गोठ्यापासून हाकेच्या अंतरावरच सर्व चारा पिके आहेत.

सर्व गाईंना सकाळ संध्याकाळ खुराक दिला जातो. त्यात मका, भुसा, कांडी, सरकी, बार्ली व योग्य प्रमाणात खनिज मिश्रण यांचा समावेश असतो. सर्व चारा कुट्टी करुन दिला जातो. त्यात लसुण घास, मका, गवत आदींचा एकत्रित समावेश अशतो. दर वर्षी 35 ते 40 हजार रुपयांचा वाळलेला चारा विकत घेतो. एका गाईला पाच किलो वाळलेला चारा आवश्‍यक असतो. प्रविण सध्या दररोज प्रति गाई तीन किलो वाळलेला चारा वापरतो. एका गाईला वाळला व हिरवा असा मिळून 20 किलो चारा व 10 ते 12 किलो खुराक असे प्रमाण आहे.

दुग्धव्यवसायासाठी त्याने शासकीय पशुवैद्यकीय दवाखान्यातील डॉक्‍टरांच्या प्रोत्साहनाशिवाय कोणत्याही प्रकारच्या शासकीय योजनेचा लाभ घेतलेला नाही. पारंपरीक पद्धतीचा गोठा बांधण्यासाठी प्रविणला वडीलांनी मदत केली. त्यानंतर त्याने दुधाच्या पैशावर टप्प्या टप्प्याने व्यवसायाचा विस्तार केला. मुक्त गोठा करण्यासाठी सुमारे 70 हजार रुपये खर्च आला. यात मुरुमाचे पिचिंग, कुंपनाची जाळी, रेडीमेड गव्हाण 8 फुटाचा एक पीस 2200 रुपये या दराने सहा पीस गव्हाण यांचा समावेश आहे. पाण्यासाठी विहीर व कुपनलिकेची सोय असून बारमाही मुबलक पाणी उपलब्ध असते. चारा कापणी यंत्र (13 हजार 500 रुपये), दुध काढायचे यंत्र (53 हजार रुपये), दुध काढणी व चारा यंत्रासाठी लाईट नसल्यास उपयोगी ठरावे म्हणून बॅकअप जनरेटर इंजिन (10 हजार रुपये) व कुट्टी यंत्र (9 हजार रुपये) घेवून त्याने दुग्धव्यवसायाला यांत्रिकीकरणाची सुरेख जोड दिली आहे.

प्रविण पहिल्यापासून गावच्या बिरोबा महाराज सहकारी दुग्ध उत्पादन संस्थेमार्फत सर्व दुध पुणे जिल्हा सहकारी दुग्ध उत्पादक संघाला घालतो. संस्थेकडून दर वर्षी गुणवत्तापूर्ण जास्त दुध उत्पादन करणारांचा गौरव केला जातो. त्यात प्रविण कायम आघाडीवर आहे. गेल्या वर्षी गावात दुध उत्पादनात त्याचा चौथा क्रमांक होता. यंदा त्याने दुसऱ्या क्रमांकावर झेप घेतली आहे. वर्षभर दररोज सरासरी 100 ते 125 लिटर दुध संघाला जाते. वार्षिक प्रति गाई प्रति वेत सरासरी 3100 लिटर आहे. सध्याच्या साडेचोविस ते 25 रुपये प्रति लिटर दराने एका गाईपासून वर्षाला सुमारे 75 हजार रुपये उत्पन्न मिळते. एकूण उत्पन्नाच्या सुमारे 50 टक्के रक्कम चारा, औषधोपचार व व्यवस्थापनावर खर्च होते व पन्नास टक्के रक्कम निव्वळ नफा म्हणून शिल्लक राहते असा प्रविणचा अनुभव आहे.

एकूणच खर्च वजा जाता एका गाईपासून वर्षाला फक्त दुधापासून सुमारे 38 ते 40 हजार रुपये उत्पन्न मिळते. नऊ गाईंच्या दुधापासून प्रविणला वर्षाला सुमारे सव्वातीन ते साडेतीन लाख रुपये निव्वळ नफा मिळतो. शेणखत, कालवडी यांचे उत्पन्न वेगळे. प्रविणने 2012-13 साली नऊ गाईंपासून 24 हजार 185 लिटर तर 2013-14 साली 28 हजार 444 लिटर दुध उत्पादन घेतले. पुणे जिल्हा परिषदेचा 2012-13 वर्षासाठीचा आदर्श गो पालक पुरस्कारही त्यांना मिळाला आहे. प्रविणने वडीलांच्या मदतीने 2011 साली शेतातच सुमारे साडेसात लाख रुपये खर्चुन एक हजार चौरस फुट क्षेत्रावर बंगला बांधला आहे.

प्रविणच्या यशाची कमान उंचावते आहे. त्याने आता व्यवसाय वृद्धीसाठी नियोजन केले आहे. एक काळ होता की... एक गाई तिन वर्षे लागली नव्हती. तीन वर्षे तिचं दुध सुरु होतं. डॉ. फापाळेंचे प्रोत्साहन मिळाले आणि सर्व चित्र बदलून गेले. त्या माणसानं एक रुपयाही न घेता लाखमोलाचे मार्गदर्शन केले. डॉक्‍टरांमुळे आम्ही सुधारलो. दुग्धव्यवसाय यशस्वी झाला. मी त्यांना गुरु मानतो, असे तो आवर्जून सांगतो. दिवाळीनंतर 30 गाईंचा नवीन प्रकल्प सुरु करण्याचा त्याचा प्रयत्न आहे. या प्रकल्पात स्वतंत्र मिल्किंग पार्लर, चाऱ्यासाठी हायड्रोफोनिक सिस्टिम म्हणजेच गहू, मका, बाजरी आदींचे तृणांकुर तयार करुन त्याचा पशुखाद्यात वापर करण्याची यंत्रणा उभारण्याचेही नियोजन आहे.
----------
* चौकट
- एनडीडीबीचे ट्रेनिंग सेंटर
प्रविणच्या मुक्त गोठा पद्धतीच्या यशाने प्रेरित होऊन पुणे जिल्हा सहकारी दुध उत्पादन संघाने प्रविणला एनडीडीबीचे शेतकऱ्यांसाठीचे मायक्रो ट्रेनिंग सेंटर मंजूर केले आहे. या केंद्रामार्फत प्रविणची मुक्त गोठा व्यवस्थापन व दुग्ध उत्पादन पद्धती आता राज्यभरातील शेतकऱ्यांपर्यंत पोचणार आहे. जिल्हा प्रविण शेतकऱ्यांसाठी अधिकृत शेतकरी मार्गदर्शक म्हणून पशुपालकांना खुल्या किंवा मुक्त गोठा पद्धतीने दर्जेदार, गुणवत्तापूर्ण दुध उत्पादनाचे धडे देणार आहे.
----------
*कोट
""ऍग्रोवनचा मी गेल्या दोन वर्षापासून नियमित वाचक आहे. दुध धंद्याविषयी येणारी माहिती, लेखांची कात्रणे काढून ठेवतो. कात्रणाच्या वह्या वेगळ्या तयार केल्या आहेत. परदेश दौरे करुन आलेल्या शेतकऱ्यांचे अनुभव व अंकातील नवनविन माहिती वाचायला आवडते. शेतकरी, तज्ज्ञांना फोन करुन आणखी माहिती घेतो. दुध धंद्यासाठी मला ऍग्रोवन अतिशय उपयुक्त ठरतोय.''
- प्रविण बबन लांडगे

""पुर्वी साध्या गाई होत्या. दुध फारच कमी होतं. आता एकेका गाईचं दुध तिपटीनं वाढलंय. दुध धंदा आता खूप सोपा आणि फायद्याचा झालाय, याचा आनंद आहे.''
- सौ. कमल बबन लांडगे

""मी माहेरी गायांचं सर्व काम केलेलं होतं. आम्ही तिकडे दिवसातून तीन वेळा दुध काढायचो. इथं दिवसासून फक्त दोनदाच गाईंचं दुध काढतो. तीन वेळेपेक्षाही भरपूर दुध निघते. दिवसाच्या 24 तासातले फक्त चार पाच तास काम करतो. इतर वेळ मोकळा मिळतो.''
- सौ. कविता प्रविण लांडगे
----------
संपर्क -
प्रविण लांडगे
मु. पो. वडगाव कांदळी
ता. जुन्नर, जि. पुणे
9422550876
----------